अर्थतन्त्रलाई लयमा ल्याउन सक्लान् महतले? यस्तो छ अवस्था

काठमाडौं- अर्थतन्त्र संकटतर्फ उन्मुख भएको भन्दै निजी क्षेत्रले चिन्ता व्यक्त गरिरहेका बेला अर्थमन्त्री डा. प्रकाशशरण महतले अर्थतन्त्र सुधारका लागि सक्रिय पहल सुरु गरेका छन्।

यही चैत १७ मा अर्थमन्त्रीको सपथ लिएसँगै उनी अर्थतन्त्र सुधारका लागि नेपाल राष्ट्र बैंकका गभर्नरदेखि निजी क्षेत्रका प्रतिनिधिसँग छलफल, सुझाव संकलन तथा अन्तरक्रियामा व्यस्त रहेका छन्। एक सातामा देखिएको उनको सक्रियता र अभिव्यक्तिले अर्थतन्त्रको सुधार र विकासमा केन्द्रित भएको सरोकारवालाले टिप्पणी गरेका छन्।

'अर्थतन्त्रमा देखिएका समस्या पहिचान भइसकेका छन्', अर्थमन्त्री महतले भने, 'ती समस्या समाधानका लागि कार्ययोजना बनाएर कार्यान्वयन गर्ने बाटोमा अग्रसर छौं।' अर्थतन्त्रलाई लयमा ल्याउने गरी आफूले काम गर्ने र जनतामा आशा जगाउने काम गर्ने उनको भनाइ छ।

निजी क्षेत्रले पनि अर्थतन्त्र बुझेको विज्ञ अर्थमन्त्री अर्थ मन्त्रालयको नेतृत्वमा आउँदा आफूहरुले उठाएका माग सम्बोधन हुनेमा विश्वास व्यक्त गरेको छ। अर्थमन्त्री भएलगत्तै गभर्नर, नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघ, सेयर लगानीकर्ता, नेपाल धितोपत्र बोर्ड, नेपाल बैंकर्स एसोसिएसन, राजस्व चुहावट नियन्त्रण समितिलगायत संघसंस्था एवं सरोकारवालासँग परामर्श गरिसकेका छन्। साथै विदेशी दातृ निकाय र विकास साझेदारसँग पनि मुलुकको अर्थतन्त्रको सुधारलगायतका विषयमा महत्वपूर्ण छलफल गरेका छन्।

उनले आम चासो र मागबमोजिम अर्थतन्त्र सुधारका लागि सरोकारवाला निकायसँग निरन्तर छलफल गरेका छन्। उनको सक्रियताबाट अर्थतन्त्र सुधारका लागि ठोस पहल हुनेमा निजी क्षेत्रमा आशा पलाएको छ। यसअघि गत पुस १० मा पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ को नेतृत्वमा गठित वर्तमान सरकारको पहिलो मन्त्रिपरिषद्को बैठकले अर्थतन्त्रको सुधार, सुशासन र समृद्धिलाई विशेष प्राथमिकतामा राखेको थियो।

अर्थतन्त्रमा देखिएको समस्या समाधानका लागि रणनीतिक छलफल सुरु गरेका अर्थमन्त्रीले क्रमशः सरकारप्रति विश्वास जगाउने र अर्थतन्त्र सुधारका लागि प्रयत्न गर्ने प्रयास थालेको बताएका छन्। बाह्य र आन्तरिक वातावरण पनि अर्थतन्त्र ह्रासोन्मुख देखिएकाले सुधारका लागि विश्वास दिलाउनु नै पहिलो महत्वपूर्ण काम भएको सरोकारवालाको भनाइ छ।

अर्थमन्त्रीको सपथ लिएसँगै महत अर्थतन्त्र सुधारका लागि राष्ट्र बैंकका गभर्नरदेखि निजी क्षेत्रका प्रतिनिधिसँग छलफल, सुझाव संकलन तथा अन्तरक्रियामा व्यस्त छन्। एक सातामा देखिएको उनको सक्रियता र अभिव्यक्तिले अर्थतन्त्रको सुधार र विकासमा केन्द्रित भएको सरोकारवालाले टिप्पणी गरेका छन्।

सरकारले क्रमशः विश्वासको वातावरण बनाउँदै लगेको छ। अर्थमन्त्री महतले संकटको घडीमा पुगेको देखिएको मुलुकको अर्थतन्त्रलाई उकास्न सरकारका सबै प्रयत्न केन्द्रित हुने धारणा पद बहालीका क्रममा पनि राखेका थिए।

खासगरी ब्याजदर वृद्धि, तरलता अभावजस्ता मुख्य समस्याले निजी क्षेत्रमा चिन्ता छाएको छ। अर्थमन्त्री महतले निजी क्षेत्रको मागबमोजिम ब्याजदर घटाउन तथा तरलता वृद्धिका लागि केन्द्रीय बैंकका अधिकारीसँग पनि छलफल गरेका छन्। गभर्नरसँगको छलफलमा नागरिकलाई राहत दिने गरी ब्याजदर, पुँजीबजार, घरजग्गा कारोबार, लघुवित्त संस्था, सहकारीमा देखिएका समस्या समाधानका लागि तत्काल कदम चाल्न उनले आग्रह गरेका छन्।

वित्त नीति र मौद्रिक नीतिमा तालमेल नहुँदासम्म अर्थतन्त्रले गति लिन सक्दैन। अर्थतन्त्रको समग्र परिदृश्य र बजारको विश्वास बढाउने काम सेयर बजारले पनि गर्ने भएकाले मुलुकका अर्थ प्रशासन ठोस कार्ययोजनाका साथ अगाडि बढ्नुपर्ने देखिन्छ। सरकारले धितोपत्र बोर्ड र नेपाल स्टक एक्सचेञ्जका अधिकारीसँग पनि बजार विस्तार तथा सेयर बजारको सुधारका लागि सकारात्मक पहल थालेको छ। त्यसको परिणाम केही दिनमा देख्ने अपेक्षा गर्न सकिन्छ।

अर्थमन्त्रीका रुपमा महतको पहिलो दायित्व राजस्व संकलन वृद्धि गर्नुपर्ने छ। वैदेशिक मुद्राको सञ्चितिमा परेको चाप रोक्नका लागि सरकारले केही वस्तुको आयातमा गरिएको कडाइका कारण राजस्व संकलन प्रभावित हुन पुग्यो। वस्तु आयातमा कडाइ गरिए पनि अवैध आयात नरोकिँदा बजारमा अभाव भने देखिएन।

बरु भन्सार प्रशासनले प्रभावकारी रुपमा अनुगमन तथा नियन्त्रण गर्न नसक्दा अवैध कारोबार मौलाउने मौका भने पाइरह्यो। त्यसको नियन्त्रणका लागि केही दिनअघि मात्रै उपप्रधानमन्त्री एवं गृहमन्त्री नारायणकाजी श्रेष्ठको उपस्थितिमा अर्थ मन्त्रालयले सम्बद्ध निकायका अधिकारी सम्मिलित छलफल गरिसकेको छ। भन्सार राजस्व चुहावटमा शून्य सहनशीलताको नीति अख्तियार गरिएको छ।

अर्थसचिव तोयम रायाका अनुसार राजस्व संकलनमा क्रमशः वृद्धि हुँदै पनि गएको छ। उद्योग व्यवसायमा गिरावट आउँदा कर्जा तिर्न सक्ने अवस्थामा सङ्कुचन देखिएको छ। यस्तो अवस्थामा वित्तीय संस्थाप्रति विश्वास बढाउनु जरुरी छ। पुँजीगत खर्च बढाउनैपर्ने दबाब पनि छ। प्रधानमन्त्री प्रचण्डले बिहीबार मात्रै राष्ट्रिय समस्या समाधान समितिको बैठकमा पुँजीगत खर्च बढाउन सबै उपायको अवलम्बन गर्न सबै मन्त्रालय, विभागलाई निर्देशन दिएका छन्।

यस सन्दर्भमा अर्थमन्त्री महतले ब्याजदर घटाउने, अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकायलाई विश्वासमा लिन प्रयत्न गर्नुपर्नेछ। बढ्दो मुद्रास्फीतिलाई वाञ्छित सीमाभित्र राख्दै क्रमशः घटाउने, आर्थिक वृद्धि गर्नेलगायतका महत्वपूर्ण कार्य पनि उनको नेतृत्वमा तत्कालै सम्पादन गर्नुपर्ने अवस्था छ।

गत वर्ष यतिबेला नेपाल श्रीलंका बन्ने त होइन भन्ने चर्चा चलेको थियो। गत वर्षदेखि नै सुरु भएको रुस युक्रेन युद्धका कारण विश्व बजारमा देखिएको आर्थिक असहजताको असर यहाँसम्मै आइपुग्ने को कि भन्ने त्रास पनि अझै सकिएको छैन। यस्तो त्रासको अवस्थामा नेपालजस्तो तेस्रो मुलुकको अर्थतन्त्र जोखिममा पर्नु पनि स्वाभाविकै हो। यो त्रासबाट मुक्त गरी आर्थिक विकासका लागि नेपाली नागरिकमा आशा जगाउनु अर्थमन्त्री महतको पहिलो चुनौती हो।

यस्तो छ आर्थिक अवस्था

चालु आर्थिक वर्ष सकिन अब तीन महिना मात्रै बाँकी छ। चालु आवका लागि सरकारले १४ खर्ब तीन अर्ब १४ करोड ७० लाख बराबरको राजस्व संकलन गर्ने लक्ष्य राखेकामा आजसम्म छ खर्ब ३४ अर्ब २३ करोड ७५ लाख मात्रै संकलन भएको छ । यो कुल लक्ष्यको ४५ दशमलव दुई प्रतिशत मात्रै हो।

सरकारले कुल राजस्वमा कर राजस्वबाट १२ खर्ब ९५ अर्ब ३७ करोड ५८ लाख संकलन गर्ने लक्ष्य राखेकामा हालसम्म पाँच खर्ब ७४ अर्ब १० करोड बराबर संकलन गरेको छ। यो कुल लक्ष्यको ४४ दशमलव ३२ प्रतिशत बराबर हो।

सरकारको खर्च र आम्दानीको हिसाब राख्ने महालेखा नियन्त्रक कार्यालयका अनुसार चालु आवको नौ महिनाको अवधिमा कुल १७ खर्ब ९३ अर्ब ८३ करोड ७३ बराबरको खर्च गर्नुपर्नेमा हालसम्म आठ खर्ब ६४ अर्ब ७८ करोड २६ लाख बराबरको खर्च भएको छ। यो कुल खर्चको ४८ दशमलव २१ प्रतिशत बराबर छ।

कुल खर्चमध्ये चालु खर्च छ खर्ब ७६ अर्ब ३२ करोड ३१ लाख बराबर छ। यस्तै पुँजीगत खर्च ९९ अर्ब ४३ करोड ७९ लाख बराबर भएको छ। चालु आवमा सरकारले तीन खर्ब ८० अर्ब ३८ करोड ४५ लाख बराबरको पुँजीगत खर्च गर्ने लक्ष्य राखेको हो।

चालु आर्थिक वर्ष सकिन अब तीन महिना मात्रै बाँकी छ। चालु आवका लागि सरकारले १४ खर्ब तीन अर्ब १४ करोड ७० लाख बराबरको राजस्व संकलन गर्ने लक्ष्य राखेकामा आजसम्म छ खर्ब ३४ अर्ब २३ करोड ७५ लाख मात्रै संकलन भएको छ।

सरकारको कुल आम्दानी छ खर्ब ३४ अर्ब २३ करोड ७५ लाख बराबर रहेकामा आजसम्म आठ खर्ब ६४ अर्ब ७८ करोड २६ लाख बराबर रहेको छ। महालेखा नियन्त्रणको यो विवरणका आधारमा सरकारको आम्दानीभन्दा खर्च बढी रहेको स्पष्ट देखिन्छ।

नेपाल राष्ट्र बैंकका अनुसार चालु आर्थिक वर्षको सात महिनामा छ खर्ब ८९ अर्ब ८८ करोड बराबरको विप्रेषण आप्रवाह भएको छ। त्यस्तै सो अवधिमा शोधनान्तर स्थिति एक खर्ब ३३ अर्ब २१ करोडले बचतमा छ। चालु खाता २९ अर्ब ६४ करोडले घाटामा छ। केन्द्रीय बैंकका अनुसार कुल विदेशी सञ्चिति १३ खर्ब ८३ अर्ब ३३ करोड बराबर छ। केन्द्रीय बैंकका अनुसार कुल विदेशी सञ्चितिमा १३ दशमलव आठ प्रतिशतले वृद्धि भएको छ।

बैंकिङ क्षेत्रसँग रहेको विदेशी विनिमय सञ्चितिले १० दशमलव आठ महिनाको वस्तु आयात र नौ दशमलव चार महिनाको वस्तु तथा सेवा आयात धान्न पर्याप्त रहेको छ। मुलुकको समग्र आर्थिक परिदृश्य यही हो। वैदेशिक सञ्चिति, शोधनान्तर स्थिति र विप्रेषण आप्रवाहमा सुधार आए पनि राजस्व संकलन र सरकारको खर्चको अनुपात भने ऋणात्मक देखिएको छ।

बैंक तथा वित्तीय संस्थामा तरलताको अभाव उस्तै छ। कोरोना कहरपछि समस्यामा परेको उद्योग व्यवसायमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको ब्याज दरमा भएको वृद्धिका कारण थप समस्या पैदा भएको छ।

नेपाल स्टक एक्सचेञ्जका अनुसार सेयर बजारको कारोबार मापक नेप्से परिसूचक एक हजार आठ सय ६६ दशमलव ७९ मा ओर्लेको छ। सन् २०२२ को अप्रिल ६ तारिखमा कुल बजार पुँजीकरण ३४ खर्ब ४८ अर्ब आठ करोड बराबर रहेकामा बिहीबार २७ खर्ब चार अर्ब १६ करोड ५० लाख बराबर छ।

- रमेश लम्साल / रासस